Toeslagenaffaire: een korte geschiedenis
De volledige ambtelijke en politieke top miste signalen dat het jarenlang mis ging bij de fraudeaanpak van de Belastingdienst. Dat is het snoeiharde oordeel van de ondervragingscommissie die de toeslagenaffaire onderzocht. Maar waar begon die affaire en hoe is de ontspoorde fraudeaanpak zo lang in stand gehouden?
In 2009 komen signalen van grootschalig misbruik met de toeslagen binnen. Het gaat vooral om kinderopvangtoeslag, omdat daarmee grote bedragen gemoeid zijn. Gastouderbureaus vertellen ouders dat ze kinderopvangtoeslag kunnen aanvragen, ook als de kinderen bijvoorbeeld bij opa en oma worden ondergebracht. Ze hoeven niet eens de eigen bijdrage te betalen. Op die manier vullen malafide bureauhouders hun zakken, maar dit is tegen de wet.
De Belastingdienst pakt hierop ouders die hun ouderbijdrage niet volledig hebben betaald, hard aan. De strengste lezing van de wet wordt toegepast: ouders moeten in dit geval hun volledige kinderopvangtoeslag van dat jaar terugbetalen. Bij de rechter wordt de Belastingdienst steeds in het gelijk gesteld.
Berichten van fraude door Bulgaarse arbeidsmigranten met toeslagen (Bulgarenfraude) versterken in 2013 het gevoel dat misbruik met publiek geld veel harder moet worden aangepakt. Toenmalig staatssecretaris Frans Weekers belooft de strijd tegen misbruik op te schroeven. De goeden zullen daarbij onder de kwaden lijden, waarschuwde hij wel. Later moet Weekers daarnaast opstappen wegens een verkeerde uitwerking van een antifraudemaatregel.
Een team van ambtenaren tegen fraude besluit achter 'facilitators' (tussenpersonen) aan te gaan. Er komen speciale CAF-teams (Combiteams Aanpak Facilitators) die malafide gastouderbureaus aanpakken. Ze doen dat door de toeslagen van ouders stil te zetten: zo krijgen de bureaus geen geld meer binnen en gaan ze failliet. Dat is een stuk sneller dan de gang naar de rechter.
De ambtelijke top, maar ook bewindslieden, krijgen vanaf 2013 met enige regelmaat signalen dat de fraudeaanpak voor sommige ouders verregaande gevolgen heeft. In november 2016 publiceert de Nationale Ombudsman een rapport over een specifieke CAF-zaak (CAF 11), waarin de afdeling Toeslagen volledig uit de bocht lijkt te vliegen. In 2017 stuurt de belangrijkste juridische adviseur van Toeslagen een memo, waarin zij uithaalt naar het "laakbaar handelen" van de dienst.
Eerst wordt de CAF 11 zaak nog als losse casus gezien. Maar na Kamervragen en aandringen van de advocaat van de ouders en journalisten van Trouw en RTL Nieuws wordt de omvang van het overheidsschandaal steeds duidelijker. De weg naar vergoeding is moeizaam. Eerst wordt onderzoek gedaan naar CAF 11. Nog voor het tweede rapport van de onderzoekscommissie onder leiding van Piet Hein Donner verschijnt, moet staatssecretaris Menno Snel eind 2019 opstappen.
De Tweede Kamer stemt in juli in met een parlementaire ondervraging. Die hoort in november de politieke en ambtelijke top op het moment van de toeslagenaffaire. De conclusies zijn explosief: ouders is "ongekend onrecht" aangedaan. Het kabinet komt in de eerste week van het kerstreces bijeen op het Catshuis voor crisisoverleg.